Ungdom for andre språk

Ungdomsorganisasjon Kvääninuoret (Kvenungdommen) har sidan starten i 2008 engasjert kvenske ungdommar med mål om å utvikle kvensk språk, kultur og samfunn. Kvensk har vore brukt i fleire hundre år, men fekk ikkje status som nasjonalt minoritetsspråk før 2005.

Det kvenske språket har vore brukt i hundrevis av år, særleg i Finnmark og Troms, og fekk status som nasjonalt minoritetsspråk i 2005. Kvensk er eit finsk-ugrisk språk i nær slekt med finsk og meänkieli (tornedalsfinsk), og dei som snakkar desse språka, kan derfor stort sett forstå kvarandre. Kvenane vart anerkjende som nasjonal minoritet i 1998. Brukarane av språket vart utsette for eit hardt press om å byte språk til norsk (fornorsking), særleg i perioden 1850 til 1950. Resultatet er at mange kvenar ikkje kan kvensk.

Norske kveners forbund – Ruijan kvääniliitto – er den største kvenske organisasjonen og vart skipa i 1987. Ungdomsorganisasjonen deira Kvääninuoret (Kvenungdommen) kom til i 2008. Sidan starten har dei engasjert kvenske ungdommar med mål om å utvikle kvensk språk, kultur og samfunn.

Ungdomsorganisasjonen har hatt årlege samlingar for å skape eit miljø for kvensk ungdom. Dei har brukt sosiale medium både for å halde kontakten med medlemmene og for å gjere kvensk synleg for ungdom. Frå 2014 til 2019 reiste dei rundt på vidaregåande skular og snakka med elevar om kvensk språk og kultur som ein del av prosjektet Kvääniluusit – Kvenske loser. For arbeidet med kvensk språk fekk dei Kvensk språkpris i 2021. Prisen vert delt ut av Språkrådet.

Kvääninuoret samarbeider med ungdomsorganisasjonar som arbeider for finsk-ugriske språk i andre land. Til dømes har dei arrangert leirar og samlingar saman med Met nuoret, som arbeider for meänkieli i Sverige, og Karjalazet Nuoret Suomes, som arbeider for karelsk i Finland. Organisasjonen har dessutan engasjert seg i få på plass kvenske symbol som det kvenske flagget, noko dei kvenske organisasjonane vart samde om i 2017.

Unge samar har sidan tidleg på 1900-talet vore med i kampen for samisk språk, kultur og næring, mellom anna gjennom samiske ungdomsorganisasjonar som NSR-U (1990-), Davvi Nuorra (1995-2007) og Noereh (2009-). Dei samiske språka er urfolksspråka i Noreg og har vern gjennom samelova frå ÅR, språklova frå 2022 og ei rekkje internasjonale avtalar.

Dei samiske språka er urfolksspråka i Noreg. Det tradisjonelle samiske språkområdet strekkjer seg frå lengst nord i Hedmark til Kolahalvøya i Russland, og her har det vore brukt ti ulike samiske språk. Seks av desse har vore brukte innanfor dei norske riksgrensene. I Noreg er sørsamisk, lulesamisk og nordsamisk i dagleg bruk, medan pitesamisk, umesamisk og austsamisk/skoltesamisk framleis vert brukt i nabolanda våre. Brukarane av språka har blitt utsette for eit hardt press om å byte språk og kultur (som fornorsking og forsvensking). Resultatet er at mange samar ikkje kan samisk.

Unge samar har sidan tidleg på 1900-talet vore med i kampen for samisk språk, kultur og næring. Då byrja samar å organisere seg mot fornorskinga. Særleg i dei sørsamiske områda Hedmark og Trøndelag var dette ein periode då reindrifta var under stort press. Reindrift var og er framleis ei av dei viktigaste samiske næringane og er språkarena og språkberar for samisk. Det første samiske landsmøtet i 1917 var ei storhending. Pionerar som Daniel Mortenson (1860–1924), Isak Saba (1875–1921) og Elsa Laura Renberg (1877–1931) byrja å forme ut samepolitikk allereie i unge år.

Den første bølgja med samisk organisering la seg i tida før den andre verdskrigen, men etter krigen kom det ei rekkje nye organisasjonar til. Kulturorganisasjonen Norgga Sámiid Riikkasearvi (Norske Samers Riksforbund, NSR) vart skipa i 1948 under namnet Oslo sámi sær’vi. Frå 1950 vart dette ein landsdekkjande organisasjon som skulle arbeide både med kultur og politikk, og i 1968 fekk han namnet han har i dag. NSR har sidan då vore den største samiske organisasjonen.

Same året byrja det som seinare vart kalla Alta-saka: Det var planar om å byggje eit kraftverk i Alta-Kautokeino-vassdraget som ville føre til at den samiske bygda Máze og store reindriftsområde vart lagde under vatn. Ein allianse mellom ulike lokale krefter, samiske organisasjonar og natur- og miljøvernorganisasjonar organiserte seg og kjempa mot planane både med lobbyarbeid, lovlege demonstrasjonar, svelteaksjonar og sivil ulydnad. Trass i motstanden vart kraftverket vedteke bygd i 1978, og arbeidet for å få handsama saka på nytt fekk eit endeleg punktum då Høgsterett i 1982 avgjorde at utbygginga var lovleg. Ein siger i nederlaget var at utbygginga vart mindre enn planlagt, og bygda Máze vart berga.

På denne tida vart det ei stor mobilisering og mange nye lokallag i NSR, og samane si sak fekk større merksemd både nasjonalt og internasjonalt. I etterdønningane etter Alta-saka vedtok Stortinget å opprette Sametinget og ei samelov med mellom anna samiske språkrettar. Samisk språk, kultur og levesett vart òg verna i Grunnlova. Dessutan slutta Noreg seg til fleire internasjonale konvensjonar som auka vernet for samisk språk og kultur.

NSR stilte som politisk parti til det første sametingsvalet i 1989 og har saman med Arbeidarpartiet vore leiande sametingsparti sidan då. NSR oppretta eit ungdomsutval på landsmøtet i 1990. NSR-U er ikkje ein sjølvstendig organisasjon, men organiserer ungdom i NSR. Det har òg vore ungdomsorgan i andre samiske parti. I 2003 vart Sametingets ungdomspolitiske utval (SUPU) oppretta for å styrkje medråderetten til unge på Sametinget.

I 1995 vart Davvi Nuorra oppretta som den første landsdekkjande og partipolitisk uavhengige samiske ungdomsorganisasjonen i Noreg. Organisasjonen arrangerte møte og leirar, mellom anna saman med samiske ungdomsorganisasjonar i Sverige, Finland og Russland. I fleire år frå 1999 skipa dei til Arctic Youth Camp, ein ungdomsleir for urfolksungdom, saman med urfolksfestivalen Riddu Riđđu.

Ei viktig sak for organisasjonen var å stogge Forsvaret si utvidinga av Mauken Blåtind skytefelt, som organisasjonen meinte ville føre til at 20 prosent av reindrifta i Troms vart vekke. I 2000 gjekk 14 aktivistar frå Davvi Nuorra, Natur og Ungdom og Mauken reinbeitedistrikt til sivil ulydnad då dei gjekk inn i området under ei skyteøving.

Etter fleire år med ufullstendige rekneskapar kravde Sametinget at organisasjonen skulle betale attende 224 000 kroner. Det makta ikkje Davvi Nuorrat, og hausten 2007 vart organisasjonen lagd ned.

Det har vore fleire samiske student- og ungdomsorganisjonar knytte til språkområde eller stad. Doajmmasiebrre Julev-Sabme (DSJ) er ein barne- og ungdomsorganisasjon i det lulesamiske språkområdet som starta opp i 1986. Dei skipar til Julevsáme Vahkko (Lulesamisk Uke) og fotballkuppen HellmoCup kvar sommar. Døme på samiske studentorganisasjonar er Sámi studeantasearvi Davvi-Norggas (Samisk studentforening i Nord-Norge, SSDN) i Tromsø og Studeenth Åarjeldajvesne (SÅD) ved Nord universitet si avdeling i Levanger.

Tomrommet etter Davvi Nuorra førte til at det vart vanskelegare å samle samisk ungdom på tvers av partitilhøyrsle, geografi og religion. I 2009 gjekk samiske unge saman om å skipe ein ny ungdomsorganisasjon: Noereh. Medan Davvi Nuorra hadde namn på det største samiske språket, nordsamisk, var namnet til Noereh på sørsamisk. Noereh har som mål å vere ein trygg møteplass for samisk ungdom, styrkje samisk identitetskjensle og vere eit talerøyr for unge samar på norsk side av Sápmi.

Noereh har arbeidd mykje mot naturinngrep som dei meiner vil undergrave reindrifta og andre samiske næringar. Det mest kjende dømet er kampen dei har ført saman med Natur og Ungdom og lokale krefter mot gruvedrifta i Repparfjorden i Finnmark. I 2014 bidrog organisasjonen til to nye tiltak for samisk kultur: for å gjere samisk identitet synleg, gjennom kuftedagen Gáktebeaivi, og for at det skal bli lettare å vere samisk på mange måtar, som Sápmi pride. I tillegg til å bruke dei samiske språka har dei kravd meir populærlitteratur på samisk, bidrege til Sametinget sin språkkampanje Snakk samisk te’ mæ (2014) og feira når organisasjonar som Norsk Målungdom og Kristeleg Folkepartis Ungdom vedtok samiske namn.

Landsmøta har vore viktige møteplassar for samiske unge, og det same har lokallag som Oslove Noereh, Romssa Noereh og Ávjovárri Noereh. Til liks med forgjengaren har Noereh samarbeidd med samiske festivalar som Riddu Riđđu og Márkomeannu. Dei held òg kontakten med Sáminuorra i Sverige (1963–), Suoma Sámi Nuorat i Finland (1991–) og samiske organisasjonar i Russland som Sami Nurash/Самь Нураш (2010–).

Sidan før den landsdekkjande organisasjonen Riksmålsforbundet blei skipa i 1907, har ungdom og studentar arbeidd for riksmålssaka. Riksmål var fram til 1929 namnet på bokmål, og har etter det vore brukt om ein ikkje-offisiell variant av bokmål. Ungdommens Riksmålsforening vart starta i 1975, men lagt ned på 1990-talet. Seinare har Riksmålsforbundet hatt fleire lokallag for ungdommar og studentar.

Riksmål var fram til 1929 namnet på bokmål, og har etter det vore brukt om ein ikkje-offisiell variant av bokmål. Bokmål, og i endå større grad riksmål, er framhaldet av det danske skriftspråket i Noreg og talemåla som byggjer på denne tradisjonen. Riksmål byggjer på rettskrivinga frå 1917 og skilde seg frå bokmål i 1938. Då fekk bokmål ei rettskriving som likna meir på nynorsk. Etter rettskrivingsendringar på 1980-talet og i 2005 har bokmål og riksmål blitt likare kvarandre.

Sidan før den landsdekkjande organisasjonen Riksmålsforbundet vart skipa i 1907, har ungdom og studentar arbeidd for riksmålssaka. Før den andre verdskrigen var nynorsk på frammarsj. Riksmålsrørsla hadde som mål å stogge nynorsk der det vart fremja lokalt, og kjempa mellom anna mot sidemål nasjonalt. Seinare var det å gjere riksmålsrettskrivinga offisielt tillaten og å kjempe mot samnorsk viktige mål for unge i riksmålsrørsla.

Frå starten av har unge målfolk og unge riksmålsfolk stått opp mot kvarandre. Eit tidleg døme er det såkalla teaterslaget, på ei av dei første framsyningane til Det Norske Teatret i Oslo. Teateret hadde omsett Jeppe på Bjerget av sjølvaste Ludvig Holberg frå dansk til nynorsk – eller norsk, som dei skreiv. Dette provoserte unge riksmålsungdommar. Dei mobiliserte om lag 100 menn på teaterframsyninga kvelden 13. oktober 1913. Dei heldt pipekonsert og kom med tilrop som «Graut! Meir graut! Maul! Fjøslugt!». Bondeungdomslaget og målstudentar hadde fått nyss i aksjonen, og utover kvelden vart det slagsmål i teaterlokalet. Dette var starten på ei veke med store demonstrasjonar med opp til 12–13 tusen demonstrantar i gatene rundt Det Norske Teatret.

Frå 1950-talet var Foreldreaksjonen mot samnorsk i sving. I åra fram mot 1953 samla dei inn kring 400 000 underskrifter mot samnorsk og fekk mange foreldre til å «rette» samnorsk i lærebøkene til elevane. Dei same miljøa kjempa òg mot nynorsk og dialekt i NRK gjennom Norsk Lytterforening for Radio og Televisjon.

På denne tida var det lokale riksmålsforeiningar for elevar på vidaregåande skular, til dømes på Stabekk kommunale høgre allmennskole i Bærum. Studentenes Riksmålsforening var aktive på 1960-talet og gav ut avisa Vårt Sprog i perioden 1963–1967. På 1970-talet vaks det fram eit ungdomsmiljø kring riksmålsaktivistane Sofie og Knut Wigert og avisa deira Frisprog. Universitetets Riksmålsforening og Osloskolenes Riksmålsforening starta i 1975. Sistnemnde skifta i 1977 namn til Ungdommens Riksmålsforening for å vere ein landsdekkjande organisasjon. Dei fekk fleire lokallag, særleg på vidaregåande skular på Austlandet.

Engasjementet i sidemålsstriden var stort frå 1970-talet og utover. Norsk Målungdom og Ungdommens Riksmålsforening stod opp mot kvarandre ved fleire høve. Tidleg i 1976 samla Ungdommens Riksmålsforening inn underskrifter mot obligatorisk skriftleg sidemålsundervisning. Då dei sju utsendingane frå organisasjonen skulle levere dei 25 000 underskriftene til kyrkje- og utdanningsministeren, vart dei møtte av kring 60 demonstrantar frå Norsk Målungdom. Organisasjonen gjennomførte ein tilsvarande underskriftskampanje i 1982.

Kampen om sidemål stod særleg i elevorganisasjonar som Norges Gymnasiastsamband (NGS). I 1984 heldt NGS ei uravrøysting der elevane på vidaregåande skular kunne røyste over korleis sidemålsundervisninga skulle organiserast. Ungdommens Riksmålsforening argumenterte for valfritt sidemål eller munnleg sidemålsundervisning og møtte Målungdommen til debatt kringom på skular. Riksmålsungdommen vann røystinga med om lag 60 prosent. Frå 1985 fekk dei i periodar NGS som støttespelar i kampen mot sidemålsordninga.

Det var òg partipolitiske skilnader mellom organisasjonane. Målungdommen var prega av radikale ungdommar som gjerne stod langt til venstre i politikken, medan det i Riksmålsungdommen var mange som gjerne høyrde heime i Unge Høgre.

Å gjere riksmålsrettskrivinga til offisiell bokmålsrettskriving var ei anna viktig sak. I 1979 gjennomførte organisasjonen ei spørjeundersøking blant 5500 elevar, der 90 prosent svara at dei støtta å gjeninnføre såkalla levande riksmålsformer i bokmål. Same året samla dei inn 1500 underskrifter «for riksmålets rett».

På 1990-talet sovna Ungdommens Riksmålsforening inn. Det unge riksmålsengasjementet vart vsvakare no som ein av dei viktigaste kampane var vunne. Med rettskrivingsendringane i bokmål på 1980-talet vart bokmåls- og riksmålsrettskrivingane likare kvarandre. Sjølv om målet om samnorsk heldt fram med å vere offisiell norsk språkpolitikk til 2002, var dette ein viktig siger for riksmålsrørsla.

Seinare har Riksmålsforbundet i periodar hatt fleire lokallag for ungdommar og studentar. Bergenstudentenes Riksmålsforening var i 2021 eit av fire lokallag i Riksmålsforbundet. Studentlaget vart starta på nytt i 2017 og arrangerte i hausten 2021 ein konferanse om norsk fagspråk og engelsk i høgare utdanning.

I over hundre år blei bruken av teiknspråk undertrykt. Den landsdekkjande ungdomsorganisasjonen Norges Døveforbunds Ungdom (NDFU, 1984-) kjempar for døve og tunghøyrte born og unge sine rettar til mellom anna gode opplæringstilbod og tilrettelegging på teiknspråk. Ein stor siger kom då norsk teiknspråk fekk statusen sin som nasjonalt teiknspråk då dette vart skrive inn språklova i 2021.

Norsk teiknspråk har status som det nasjonale teiknspråket og er førstespråket til døve i Noreg. Det finst over 300 teiknspråk i verda. Norsk teiknspråk slektar attende til fransk teiknspråk via dansk teiknspråk. Noreg fekk sin første døveskule i Trondheim i 1825, og fram til 1880-talet var norsk teiknspråk brukt som undervisningsspråk på skulen. På den tida rådde ideologien om at døve helst burde lære talespråk. I om lag hundre år vart bruken av teiknspråk undertrykt og i beste fall sett på som eit hjelpemiddel i undervisninga på døveskulane. Frå 1970-talet av fekk norsk teiknspråk høgare status, og fleire såg at norsk teiknspråk var eit fullstendig språk uavhengig av norsk tale- og skriftspråk. I tillegg til døve er det mange høyrande som har teiknspråk som eitt av sine språk, til dømes høyrande born av døve.

Døveskulane i Trondheim, Bergen, Oslo og andre byar har frå 1800-talet av vore svært viktige for døve. Her vart born, ungdommar og vaksne frå heile landet samla. Storparten av dei fekk for første gong lære eit språk dei kunne bruke til å kommunisere, lære og formidle. I miljøet kring desse skulane kom det til organisasjonar der døve kunne drive med idrett og kultur.

Landsorganisasjonen for døve vart starta under namnet Norske Døves Landsforbund i 1918 og skifta namn til Norges Døveforbund i 1977. Organisasjonen har arbeidd med viktige saker for døve og teiknspråkbrukarar i over hundre år. Dei har starta viktige tiltak som teiknspråkteateret Teater Manu, Døves media og Ål folkehøyskole, der all undervisning går føre seg på teiknspråk.

Den landsdekkjande ungdomsorganisasjonen Norges Døveforbunds Ungdom (NDFU) vart skipa i 1984. Mange av lokallaga har lengre historie, som Stavanger Døves Ungdomsklubb (1974) og Ungdomsklubben PAFF (Oslo Døves Ungdomsgruppe, 1969). NDFU arbeider for å skape miljø for døve og tunghøyrte born og unge. Dei har ofte samarbeidd med Ål folkehøyskole om leirar.

Frå om lag 1880 til 1970 var den styrande ideologien var at døve skulle lære talespråk, ikkje teiknspråk. Då var kampen for å auke statusen til teiknspråk viktig for mange døve. Eit døme på dette kom i 1924. Norske Døves landsforbund vedtok då ei fråsegn på landsmøtet sitt i Trondheim. Der kravde dei at elevane på døveskulane måtte få lære teiknspråk, og at lærarane på skulane måtte meistre og forstå språket. Dei døve møtte ofte motstand frå høyrande i forbundet.

Seinare har det vore ein kamp å sikre eit opplæringstilbod på teiknspråk. Tidleg på 1990-talet skulle alle spesialskular leggjast ned og elevane overførast til nærskulane. Storparten av døverørsla meinte at dette ville ta knekken på ein av dei viktigaste språkarenaene for teiknspråkbrukarar, og i 1990 demonstrerte 800 demonstrantar i Oslo under slagordet «La døveskolen leve!». Dei klarte ikkje å stogge reforma, men døveskulane ikkje lagde ned. I staden dei omorganiserte til heilårsopne ressurs- og kompetansesenter. Frå om lag 2017 var det ikkje lenger eigne, statlege døveskular. No driv i staden eit knippe større byar kommunale skular der døve og høyrande går i lag, og der døve elevar får undervising på teiknsspråk i eigne klasser.

På 1980-talet tok døverørsla nye tiltak i bruk for å krevje meir teiknspråk og teksting i NRK. I 1988 gjekk om lag 1200 inn for lisensstreik og nekta å betale lisens til NRK før dei fekk eit betre tilbod. NRK lova bot og betring: 80 prosent av programma skulle tekstast og det kom nyheiter på teiknspråk. I 1989 sende NRK julekalenderserien «Vertshuset Den Gyldne Hale» med både teikn og tale.

Rørsla har kjempa lenge for at norsk teiknspråk skal få status som offisielt språk av staten. Under Tegnspråkdagene i Oslo 1.–3. oktober 2007 demonstrerte 2000 personar for ei teiknspråklov med slagord som «Uten tegnspråk – ingen deltakelse», «Tegnspråk er identitet og kultur» og «Rett til språk – barn, unge, voksne og eldre». Det vart aldri ei eiga teiknspråklov. Men ein stor siger kom i språklova som gjeld frå 2022, der norsk teiknspråk fekk lovfesta statusen sin som det nasjonale teiknspråket.